Normy prawne ujęte art. 231 kodeksu karnego („k.k.”), to podstawowe przepisy, po które sięga prokuratura w przypadku podejrzenia, że urzędnik czy funkcjonariusz publiczny przekroczył swoje uprawniania lub nie dopełnił ciążących na nim obowiązków. Czyn zabroniony ujęty w tym artykule kodeksu karnego zwykło się nazywać właśnie „przestępstwem urzędniczym”.
Aby zrozumieć istotę tego przepisu należy odpowiedzieć sobie na pytanie jakie dobro prawne chroni art. 231 kodeksu karnego. Otóż, norma zawarta w tym artykule ma na celu ochronę prawidłowego funkcjonowania instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego przed wadliwymi prawnie działaniami ich urzędników i funkcjonariuszy. Najczęściej, naruszenie art. 231 kodeksu karnego będzie przejawiać się w przestępstwach zaniedbania, czy umyślnego wyrządzenia szkody materialnej (wtedy możliwy zbieg z przestępstwami korupcyjnymi) ale, może chodzić także o działania funkcjonariuszy nakierowane na naruszenie konstytucyjnego porządku państwa.
Treść art. 231 kodeksu karnego
Art. 231. [Nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza]
- 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
- 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
- 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
- 4. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego określonego w art. 228.
Tytułem wyjaśnienia warto wskazać w odniesieniu do ww. przepisów, że:
- 231 § 1 to pod podstawowa forma tego czynu zabronionego zwierająca opis jego znamion czyli innymi słowy definicję tego przestępstwa. Przestępstwo opisane w tym paragrafie można popełnić tylko umyślnie;
- 231 § 2 to forma kwalifikowana przestępstwa urzędniczego gdy sprawca działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej. Wtedy możliwe jest wymierzenie surowszej kary, nawet do 10 lat pozbawiania wolności;
- 231 § 3 to forma nieumyślna przestępstwa urzędniczego czynu, której przesłanką dodatkowo jest wyrządzenie istotnej szkody. Forma kwalifikowana przewidziana w tym par. zagrożona jest łagodniejsza karą.
- 231 § 4 to tzw. klauzula subsydiarności. Polega ona na tym, że formy kwalifikowanej tego czynu zabronionego, opisanej w par. 2 (czyli z zaostrzoną wysokością kary), nie stosuje się w przypadku gdy sprawca wypełnił równocześnie przesłanki karalności (znamiona) czynu opisanego w art. 228 kk (chodzi o przestępstwo łapownictwa – przyjmowania korzyści w związku z pełnioną funkcją). Przyjmuje się wtedy, że kara wynikającą z popełnienia art. 228 kk zawiera sobie już karę możliwą do wymierzenia na podstawie art. 231 § 4.
Czyn zabroniony opisany w art. 231 kk jest ścigany z urzędu. Jego przedawnienie następuje po upływie pięciu lat od jego popełnienia. W przypadku gdy w tym okresie prokuratura wniesie akt oskarżenia, termin przedawnienia zostaje przedłużony o 5 lat.
Cechy przestępstwa z art. 231 k.k. (znamiona czynu zabronionego)
Każde przestępstwo czyli czyn zabroniony ma swoje określone, opisane w ustawie cechy charakterystyczne – czyli znamiona czynu zabronionego. Aby skazać za popełnienie danego przestępstwa należy wykazać, że wszystkie cechy przestępstwa zostały wypełnione a w zebranym w postepowaniu przygotowawczym materiale dowodowym powinny być na to przekonujące dowody.
Takimi znamionami czynu zabronionego opisanego w art. 231 k.k., czyli przestępstwa urzędniczego są:
- Naruszenie czy spowodowanie zagrożenia dla interesu publicznego lub prywatnego rozumianego nie tylko jako finansowe interesy organów państwowych, samorządu terytorialnego czy osób prywatnych, ale także prawidłowe funkcjonowanie tych instytucji. Przedmiot ochrony jest zatem określony dość szeroko.
- Czyn ten może zostać popełniony wyłącznie przez funkcjonariusza publicznego. To pojęcie jest sprecyzowane w Kodeksie Karnym w art. 115 par 13. Tytułem przykładu, przepis ten wymienia m.in. notariusza, sędziego, komornika czy syndyka, osoby służące w policji czy służbie więziennej oraz pracowników administracji państwowe czy samorządu terytorialnego.
- Przestępstwo urzędnicze może być realizowane (tzw. czynność wykonawcza) przez działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego przez przekroczenie obowiązków lub ich niedopełnienie. Chodzi zatem także o sytuacje gdy urzędnik nie podejmuje określonych działań mimo, że przepisy tego od niego wymagają. Istotną kwestią w przypadku tego typu czynów zabronionych jest zawsze pytanie o źródła praw i obowiązków dla danego funkcjonariusza publicznego. Gdyż to one definiują przestrzeń prawną w jakiej urzędnik powinien się poruszać i one będą punktem wyjścia do analizy czy funkcjonariusz publiczny te prawa i obowiązki naruszył. Należy tu mieć na uwadze, że jako źródła tych praw i obowiązku uwzględniane powinny być nie tylko przepisy ustawowe ale także, wewnętrze regulaminy, indywidualne instrukcje a także określone praktyki i zwyczaje w danej instytucji.
- W przypadku art. 231 § 1 k.k. czyn ten może zostać popełniony wyłącznie umyślnie natomiast czyn z art. 231 § 3 k.k. może zostać popełniony wyłącznie w formie nieumyślnej.
Dwa najważniejsze typy przestępstwa urzędniczego
Nie wchodząc w głębsze analizy prawne, warto jednak wiedzieć jakie są podstawowe różnice pomiędzy przestępstwem urzędniczym opisanym w art. 231 § 1 k.k. (forma umyślna), a art. 231 § 3 k.k. (forma nieumyślna). Są to różnice są znaczne i mające swoje odzwierciedlenie w strategii obrońcy na sali sądowej.
Czyn zabroniony opisany w art. 231 par 1 k.k. może zostać popełniony wyłącznie w formie umyślnej. Jest to tzw. przestępstwo formalne. Charakteryzuje się ono następującymi przesłankami:
- Wina umyślną sprawcy co oznacza, że świadomie naruszył przepisy i wynikające z nich obowiązki lub mając świadomość tego, że może je złamać godził się na to (tzw. zamiar ewentualny);
- Nie jest konieczne wyrządzenie konkretnej szkody ale tylko stworzenie sytuacji gdy istniało prawdopodobieństwo wyrządzenia takiej szkody. Innymi słowy gdy interes publiczny lub prywatny był narażony na niebezpieczeństwo i niebezpieczeństwo wystąpienia tej szkody było bardzo prawdopodobne.
- Między naruszeniem obowiązków funkcjonariusza a sytuacją niebezpieczeństwa narażenia interesu publicznego czy prywatnego istnieje adekwatny związek przyczynowy.
Natomiast, czyn określony w art. 231 § 2 to przestępstwo nieumyślne, skutkowe. Charakteryzuje się ono następującymi przesłankami:
- Jako, że jest to przestępstwo skutkowe, oznacza to, że musi wystąpić skutek w postaci wyrządzenie istotnej szkody wyrządzonej działaniami funkcjonariusza publicznego;
- Przestępstwo może zostać popełnione tylko nieumyślnie zatem, należy wykazać po stronie funkcjonariusza publicznego nienależytą staranność w pełnieniu swoich obowiązków co zwykle będzie się przejawić w naruszeniu określonych przepisów regulujących zakres jego działań.
- Pomiędzy wyrządzeniem znacznej szkody a działaniami oskarżonego urzędnika musi zaistnieć relacja tzw. „obiektywnego przypisania skutku”. Oznacza to że pomiędzy działaniem sprawcy a skutkiem nie jest wystarczający „zwykły” związek przyczynowy (o takie powiazania nie jest zwykle trudno) ale należy wykazać związek normatywny (o co już o wiele trudniej). Ten „kwalifikowany” związek przyczynowy (fachowo nazywany obiektywnym przypisaniem skutku) będzie miał miejsce wtedy, gdy skutek który przypisywany jest oskarżonemu o popełnienie tego czynu jest skutkiem normalnym, niezaskakującym i prawdopodobnym w danej sferze życia. Skutek ten musi być adekwatnym i prawdopodobnym następstwem działań jakich w tych okolicznościach mógł się spodziewać standardowy, rzetelny funkcjonariusz publiczny. To odwołanie się do wzorca rzetelnego, przeciętnego urzędnika i do odpowiedzi na pytanie jakich normalnych, przeciętnych skutków w danej sytuacji moglibyśmy oczekiwać ma tutaj kluczowe znaczenie.
Problemy praktyczne z zastosowaniem art. 231 k.k.
Patrząc na te przepisy z punktu widzenia obrońcy w sprawach karnych, broniącego oskarżonych o przestępstwo urzędnicze, warto wskazać na następujące okoliczności, które mają znaczenie ostatecznego wyniku sprawy:
- Rozdział pomiędzy odpowiedzialnością karną a dyscyplinarna. Chodzi o to, że nie każde przekroczenie uprawnień i niedopełnienie obowiązków realizuje znamiona przestępstwa urzędniczego z art. 231 k.k.. Chodzi o takie działania, które bądź wywołują określoną szkodę w interesie publicznym czy prywatnym ( art. 231 § 3 k.k.) lub prawdopodobne niebezpieczeństwo naruszenia tych interesów (art. 231 § 1 k.k.). Granica leży w natężeniu karygodności czynu co zwykle zależy od skali i wagi naruszeń.. Te zachowania gdzie stopień karygodności jest mniejszy podlegają sankcji w drodze narzędzi dyscyplinarnych. I warto na to wskazywać w trakcie rozprawy przed sądem.
- W praktyce, szczególnie w przypadku nieumyślnej formy przestępstwa urzędniczego – mamy do czynienia ze sprawcą czy też sprawcami wykonującymi swoje obowiązki w rozbudowanych instytucjach. Z rozbudowaną hierarchią i podziałem zadań. Wtedy gdy pojawiają się jakieś „sytuacje krytyczne” (szkody, kradzież etc.) nie jest prostą ustalić kto za co odpowiadał. Rozbudowana ilość rozmaitych regulaminów i instrukcji bynajmniej nie ułatwia sprawy, gdyż praktyka w takich instancjach zwykle znacząco odbiega od teorii ich funkcjonowania.
- Te niepisane reguły funkcjonowania odbiegające od regulaminów i instrukcji, to także istotny element, który może służyć obronie podejrzanego o ten czyn. Często bowiem odstępstwa od pisemnych reguł wynikają z oczekiwań przełożonych lub tak dużej presji z ich strony.
Dlaczego warto skorzystać z pomocy adwokata w sprawach dot. przestępstw urzędniczych
Odpowiedz na to pytanie bynajmniej nie sprowadza się do tego, że adwokat lepiej zna przepisy niż jego klient oraz ma doświadczenie w występowaniu przed sądem. To oczywiście prawda, ale ważniejsza jest inna kwestia. Oskarżony ma emocjonalny stosunek do całej sytuacji, która sprawiła, że musi przed sądem bronić swojej niewinności. Co w pełni zrozumiałe. Dla niego to często życiowy wstrząs, załamanie kariery. Zagrożenie dla życia zawodowego i stabilności finansowej rodziny. Często towarzyszy temu silne rozchwianie emocjonalne lub nawet choroby psychiczne jak depresja. Dla adwokata, jakby to nie zabrzmiało, to następna z wielu spraw. To jego codzienna praca. I tu właśnie jest, moim zdaniem, odpowiedź na pytanie dlaczego należy koniecznie skorzystać z pomocy adwokata. Gdyż ma on inną, pozbawioną emocji perspektywę na sprawę. Co ważne, jest to także perspektywa trzeciej osoby. Oskarżony często jest tak zanurzony w realiach funkcjonowania instytucji, w której przez długie lata pełnił swoje obowiązki, że ciężko mu w sposób spokojny, zobiektywizowany spojrzeć realistycznie na to co się tam działo tak aby wyjaśnić osobie trzeciej, nie mającej takiej wiedzy – czyli sądowi – jakie były jego obowiązki, jaka była praktyka, a jaka teoria i jaka była rola oskarżonego. Tym bardziej w sytuacji gdy ma poczucie krzywdy w związku z wysuniętymi oskarżeniami oraz doświadcza zrozumiałego obciążenia emocjonalnego związanego z koniecznością udziału w postepowaniu karnym. Te aspekty psychologiczne są nie mniej ważne od kwestii prawnych i wpływają na końcu na ostateczny rezultat obrony przed sądem.
Paweł Osiński
Adwokat,
prowadzący praktykę w obszarze prawa gospodarczego i karnego-gospodarczego.